نکات بسیار مهم پیرامون انواع سوگیری در مرور سیستماتیک

پیش از این در کلاس های مرور سیستماتیک ادبیات آکادمی تحلیل آماری که در قالب دو دوره فراتحلیل و فراترکیب برگزار گردیده، یکی از مهمترین بخش های نوشتن مقالات و مطالعات عزیزان بررسی انواع سوگیری و تورش در این گونه مطالعاتی بود که برخی از مشهورترین آن ها در کلاس ها مورد ارزیابی قرار گرفت. اما در این مقاله برآن شدیم که بر اساس مقالات و منابع مختلفی که پیرامون این حوزه مهم مرور ادبیات سیستماتیک صورت پذیرفته است 9 گونه مختلف سوگیری یا bias را در این گونه مطالعات بررسی نماییم. فراموش نشود همه این 9 گونه هم در فرا تحلیل و هم فرا ترکیب باید بررسی و در جهت کاهش آن ها تلاش شود. در مقالات بعدی روش های علمی کاهش آن ها مورد بحث قرار می گیرد.

 

سوگیری انتشار یافته های پژوهش

با افزایش تعداد مرورهای ساختاریافته، احتمال انجام همزمان یک مطالعه مروری بر روی یک موضوع یکسان و یا بسیار مشابه افزایش یافته است. با وجود این که انتظار می رود انجام یک مرور ساختاریافته، نتایج متضاد مطالعات اولیه را پایان داده و به یک نتیجه واحد منجر شود ولی واقعیت این است که چنانچه تیم های مستقل به انجام مرور ساختاریافته و متاآنالیز مطالعات صورت گرفته بر روی یک سوال پژوهشی یکسان بپردازند، امکان دستیابی به نتایج متفاوت زیاد است. تا بدان جا که ابزاری برای کمک به تصمیم گیری برای انتخاب بین مرورهای سیستماتیک با سوال یکسان و نتیجه متفاوت ارایه شده است (1997،jadad).

شاید بتوان گفت علت اصلی تفاوت در نتایج این مرورهای سیستماتیک به تعداد و تنوع مطالعات وارد شده به هر یک از آنها مربوط است. اتفاقاتی از این دست می تواند سبب بروز سوگیری در نتایج مطالعات مرور ساختاریافته و متاآنالیز شود. بطور کلی سوگیری ها در مطالعات مرورساختاریافته و متاآنالیز همچون سایر انواع مطالعات یکی از اصلی ترین تهدیدها به شمار می روند. در ادامه به شرح انواع سوگیری های انتشار یافته های پژوهش خواهیم پرداخت.

1. سوگیری گزارش دهی(Reporting bias)

هدف اصلی جستجو در منابع و پایگاه های اطلاعاتی در انجام مطالعات مروری سیستماتیک، شناسایی و بازیابی تمامی مطالعات منتشرشده در موضوع مربوطه است. هر چند، نتایج بسیاری از پژوهش ها هرگز منتشر نمی شوند، یا با تاخیر انتشار می یابند (2013،Riveros) و یا صرفا در کنفرانس ها ارایه می شوند مطالعاتی که منتشر می شوند نیز به بیش تخمینی اثربخشی مداخلات و تخمین کم ضررهای مداخلات تمایل دارند (2010،McGauran).

اصطلاح سوگیری گزارش دهی که سوگیری انتشار(Publication bias) را نیز شامل می شود بیانگر احتمال بیشتر نگارش و ارسال مقالات و همچنین احتمال شانس بیشتر پذیرش مقالات با نتایج معنی دار آماری است. مطالعات نشان داده اند احتمال گزارش دهی مطالعاتی که نتایج آنها معنی دار است نسبت به مطالعاتی که نتایج معنی دار ندارند، بیشتر است (1997،Stern) و مطالعات با نتایج مثبت با سرعت بیشتری از مطالعات با نتایج منفی گزارش می شوند (1998، Ioannidis). از جمله سایر دلایل عمده در عدم انتشار نتایج یک مطالعه می توان به کمبود وقت محققان و اولویت کم تهیه مقاله آن در نزد محققان، مهم نبودن نتایج تحقیق برای انتشار به اعتقاد محققان و ترس از عدم پذیرش توسط مجلات اشاره کرد (2010،Song).

بنابراین ممکن است ارزیابی مقالات چاپ شده نتواند نمایانگر کل تحقیقات انجام شده در هر موضوع باشد. به عبارت دیگر این امکان وجود دارد که به دلیل چاپ نشدن مقالات با نتایج غیرمعنادار آماری، نتیجه گیری نهایی به سمت معنی دار جلوه دادن ارتباط بین متغییرها سوق داده شود. برای مثال داده های منتشر شده از کارآزمایی های بالینی مهارکننده های بازجذب سروتونین بیانگر ارزیابی مطلوب پروفایل خطر-سود(risk-benefit profile) این دسته دارویی در درمان افسردگی کودکان است در حالی که داده های کارآزمایی های منتشر نشده داروهای پاروکستین، سرترالین و سیتالوپرام بینگر مهم تر بودن خطرات نسبت به فواید این داروها در درمان افسردگی کودکان است(2004،Whittington). لازم به ذکر است اطلاعات مندرج در پایگاه های ثبت مطالعات (Study registries)  نه تنها می توانند مکمل مقالات منتشر شده در نشریات باشند بلکه جهت ارزیابی خطر سوگرایی در متدولوژی مندرج در گزارش های منتشر شده مورد استفاده قرار گیرند.

به منظور کاهش خطر سوگرایی گزارش دهی و انتشار در مرورهای سیستماتیک، می بایست مطالب و گزارش های منتشر نشده را هم مورد جستجو قرار داد.

2.  سوگیری ناشی از زبان(Language Bias)

محدودیت محققان غیرانگلیسی زبان در چاپ نتایج پژوهش ها به زبان انگلیسی می تواند سبب ایجاد سوگیری در انتشار و یا استفاده شود؛ بدین معنا که مقالات انگلیسی بیش از مقالات نوشته شده به زبان های دیگر شانس چاپ و نیز شانس نمایه شدن و بازیابی در نمایه های بین المللی را دارند. این مساله می تواند به دلیل تعداد زیاد مجلات علمی-پژوهشی انگلیسی زبان نسبت به مجلات غیر انگلیسی زبان باشد که موفق به نمایه شدن در بانک های اطلاعاتی بین المللی شده اند. از سوی دیگر معمولا محققان در کشورهای غیر انگلیسی زبان نتایج معنی دار خود را در مجلات بین المللی و نتایج منفی یا غیر معنی دار را در مجلات محلی به چاپ می رسانند(1997،Egger). بدین ترتیب انجام مرور ساختاریافته و متاآنالیز بر روی نتایج مطالعات چاپ شده به زبان انگلیسی می تواند باعث سوگیری در جهت مثبت شدن و یا معنی دار شدن رابطه بین متغییر مستقل و وابسته شود. افزون بر آن، مطالعات مختلف ارتباط بین گزارش دهی با کیفیت متدولوژی مطالعه را نشان داده اند؛ نتیجه این مطالعات بیانگر آن است که احتمال بالاتر بودن کیفیت مطالعات گزارش شده به زبان انگلیسی نسبت به سایر زبان ها وجود دارد ولی این تاثیر چندان زیاد نیست (2013،Shiva؛2002،Juni).

همچنین باید توجه داشت تمرکز برخی از پایگاه های اطلاعاتی نیز بر نمایه نمودن مجلات انگلیسی زبان است؛ به عنوان مثال بیش از 90 درصد مقالات نمایه شده در مدلاین به زبان انگلیسی هستند. بنابراین محدود کردن جستجوی یک مرور ساختاریافته به یک پایگاه اطلاعاتی مثل مدلاین نیز به خودی خود سبب سوگیری ناشی از زبان خواهد شد. بنابراین لازم است از همان ابتدا طرح بازیابی اطلاعات دقیقی برای جستجوی منابع و پایگاه های اطلاعاتی تعیین شود.

3. سوگیری ناشی از انتخاب منابع جستجو(Database bias)

برخلاف بسیاری از کشورهای اروپایی که عمدتا کشورهای غیرانگلیسی زبان هستند اما محققین آنها نسبت به چاپ مقالات در مجلات انگلیسی زبان نمایه شده در پایگاه های اطلاعاتی مانند مدلاین و EMBASE اقدام می کنند، در اکثر کشورهای جهان سوم وضعیت بدین شکل نیست. متاسفانه آن دسته از مقالاتی که در این کشورها در نمایه های محلی ثبت می گردند، عمدتا در جستجوهای معمولی یافت نمی شوند و نادیده گرفتن این دسته از مقالات با محدود نمودن جستجو به پایگاه های اطلاعاتی متداول مدلاین و EMBASE نیز باعث ایجاد سوگیری خواهد شد.

4. سوگیری ناشی از استناد(Citation bias)

چنانکه پیش از این نیز اشاره شد، یکی از راه های دستیابی به مقالات مرتبط با موضوع پژوهش، بررسی منابع مندرج در مقالات مرتبط می باشد. چنانچه منابع مقالات به عنوان اصلی ترین راه بازیابی مقالات مرتبط مورد استفاده قرار گیرد، سوگیری ناشی از استناد بسیار محتمل است چرا که در این صورت بیشتر مقالاتی بازیابی می شوند که در مقالات مختلف به طور متواتر مورد استناد قرار گرفته اند. همچنین احتمال دارد نویسندگان یک گزارش، مطالعاتی که نتایج هم راستا با پژوهش خودشان داشته را بیش از مطالعات با نتایج متناقض مورد استناد قرار دهند؛ لذاچنانچه بازیابی اطلاعات محدود به منابع مندرج در گزارش پژوهش ها شود ممکن است سوگیری ناشی از استناد رخ دهد.

5. سوگیری ناشی از چاپ دوباره (Multiple publication bias)

اولویت اول برای بسیاری از محققان در دنیا تعداد مقالات به چاپ رسیده آنهاست؛ به همین دلیل مشاهده انتشار نتایج یک مطالعه در مقالات مشابه و سلسله مقالات دنباله دار دور از انتظار نیست. این موضوع دارای مصادیق گوناگونی است که هریک از آنها به نوعی می توانند سبب بروز سوگیری در نتایج مطالعات مرور ساختاریافته و متاآنالیز شود. اولین نوع از این موارد انتشار بیش از یک مرتبه گزارش یک مطالعه در مجلات مختلف و به صورت تکراری است؛ اگرچه این مورد در نظر بسیاری از محققان عملی غیراخلاقی تلقی می شود اما یافتن مواردی از این دست در مطالعات مروری ساختاریافته نادر نیست. نرم افزارهای مدیریت منابع همچون نرم افزار EndNoteبا قابلیت پیدا کردن رکوردهای تکراری، یافتن این دسته از مقالات را تا حدی ساده می کنند. نوع دیگری از چاپ چندباره گزارش های یک مطالعه، چاپ نتایج آن به صورت عرضی در بیش از یک مقاله است؛ مثالی از این موارد نتایج مطالعات چند مرکزی(Multi Center Studies) است. در این موارد دیده می شود که نتایج تک تک مراکز در مقالات جداگانه ارایه شده و نیز اطلاعات مربوط به همه مراکز در یک مقاله با هم ارایه شده است؛ این مساله در صورت استفاده از نتایج مطالعه همه مراکز و نیز تک تک مراکزدر متاآنالیز باعث سوگیری خواهد شد. نوع دیگر از چاپ چندباره گزارش یک مطالعه ارایه نتایج حاصل از آن به صورت طولی است؛ نمونه بارزی از این دست، انتشار مقالات دنباله دار از مطالعات همگروهی و یا کارآزمایی های طولانی مدت است. در این موارد عموما نتایج بدست آمده از فازهای مختلف مطالعه در مقالات جداگانه منتشر می شوند؛ مثال از این دست مطالعات، مطالعه قند و لیپید تهران(Tehran Lipid and Glucose Study) است که تا کنون ده ها مقاله از آن در مجلات مختلف به چاپ رسیده است. برخورد با چنین مطالعاتی می تواند بسیار مشکل آفرین باشد؛ از آنجایی که این نوع مطالعات معمولا دارای حجم نمونه بالا می باشند، در صورت عدم وجود شفافیت در ارایه نتایج در مقالات مختلف احتمال ورود چندباره نتایج مربوط به جمعیت های یکسان وجود دارد که این امر می تواند سبب بروز سوگیری در نتایج مرور ساختاریافته و متاآنایز شود. البته طبیعی است که مطالعاتی که نتایج آنها از نظر آماری معنی دار باشد بیشتر شانس چاپ مجدد و چندگانه را خواهند داشت و همین امر شانس حضور حداقل یکی از آنها در مرور ساختار یافته را افزایش می دهد.

6. سوگیری ناشی از گزارش پیامدها (Outcome Reporting bias)

در بعضی مواقع پیامدهای مختلفی در یک مطالعه مورد ارزیابی قرار می گیرند ولی محققان فقط پیامدهای با نتیجه معنی دار را گزارش می کنند. این سوگیری ناشی از گزارش ناکامل یک پژوهش و در حقیقت سوگیری گزارش دهی درون مطالعه (Reporting bias within-study)  است که متمایز از گزارش نکردن نتایح یک مطالعه به طور انتخابی (Selective non-reporting of a whole study) است (2010،Song).

یکی از مهمترین روشهای تعیین حضور و میزان این نوع سوگیری، مقایسه پیامدهای مطرح شده در پروتکل یک مطالعه با پیامدهای ارایه شده در گزارش نهایی و مقالات منتج از یک پژوهش است. در صورتی که مرور سیستماتیک در دریافت داده های مرتبط با پیامدهای گزارش نشده موفق نباشد ممکن است سوگیری ناشی از گزارش پیامدها اتفاق بیافتد.

7. سوگیری ناشی از نوشتارهای خاکستری (Grey literature bias)

چنانچه نتایج ارایه شده در مقالات نشریات به طور ساختارمند متفاوت از نتایج ارایه شده در گزارش های کاری، پایان نامه ها و خلاصه مقالات کنفرانس ها باشد، سوگیری ناشی از نوشتارهای خاکستری رخ می دهد. شواهد متعددی نشان داده اند که نتایج اثربخشی مداخلات در مقالات نشریات منتشر شده مثبت تر از گزارش های مشابه منتشر شده در منابع خاکستری هستند در حالی که کیفیت مطالعات ارایه شده در منابع خاکستری می تواند بالاتر، پایین تر و یا مشابه مقالات متناظر منتشر شده باشد (2010، Song). تاثیر وارد کرد نوشتارهای خاکستری در متاآنالیز معمولا کوچک است ولی گاهی اوقات داده های آنها، پیامدهای بالینی مهمی دارند. در خصوص جستجوی منابع خاکستری در مطالعات مرور ساختاریافته و وارد نمودن مطالعات این منابع باید موردی تصمیم گیری شود. همانطور که وارد نکردن این مطالعات می تواند در بسیاری از موارد موجب سوگیری شود وارد نمودن آنها نیز در برخی موارد موجب سوگیری می شود (2003،Egger).

8. سوگیری ناشی از تاخیر در انتشار(Time lag bias)

چنانچه سرعت انتشار یک گزارش وابسته به جهت و قدرت نتایج یک مطالعه باشد، سوگیری ناشی از تاخیر در انتشار رخ می دهد. این سوگیری را می توان به دو گروه تقسیم کرد: الف-سوگیری ناشی از ارتباط بین نتیجه مطالعه و زمان انتشار و ب-کاهش سایز اثر با گذشت زمان که به آن اثر زوال (decline effect) نیز می گویند. برای مثال گزارش های اولیه کارآزمایی های بالینی یک داروی جدید در درمان آلزایمر ارایه شده در یک کنفرانس بین المللی ممکن است با تمرکز بر ارایه نتایج اثربخشی مثبت آن در مقایسه با داروهای موجود باشد حال آن که گزارش نتایج مطالعات بعدی، عوارض ناخواسته این دارو و عدم برتری معنی دار آن نسبت به داروهای موجود را نیز شامل شود.

شواهد موجود نشان می دهند مطالعات حاوی نتایج معنی دار و مهم احتمالا از مطالعات حاوی نتایج غیرمعنی دار و کم اهمیت سریع تر منتشر می شوند. مطالعه تحلیلی مطالعات وارد شده در 81 متاآنالیز نیز منجر به ارایه فرضیه ای شد که مطالعات با نتایج کاملا متناقض احتملا با سرعت بیشتری نسبت به سایر مطالعات منتشر می شوند (2005،Ioannidis). همچنین شواهد محدودی وجود دارد که نشان می دهد مطالعاتی که تحلیل نتایج آن دشوار باشد، برای مثال مطالعاتی که مقدار p از 05/0 بیشتر ولی کوچکتر از 1/0 باشد یا مطالعاتی که ترکیبی از نتایج مثبت و منفی باشد از مطالعاتی که نتایج منفی آن واضح است دیرتر انتشار می یابند (2002،Olson). مطالعات مختلف احتمال کاهش معنی دار سایز اثر مداخلات دارویی در طی زمان را گزارش نموده اند هرچند سوگیری ناشی از تاخیر در انتشار یکی از چندین توضیح محتمل برای کاهش اثر درمانی گزارش شده تلقی می شود (2010، Song).

9. سوگیری ناشی از توجه رسانه ها (Media attention bias)

نحوه ارایه یافته های یک مطالعه توسط رسانه، اثر بسیار قدرتمندی در درک عمومی افراد دارد. سوگیری ناشی از توجه رسانه ها زمانی رخ می دهد که احتمال پوشش رسانه ای (تلویزیون، رادیو، روزنامه و سایر رسانه ها) مطالعات با نتیج برجسته بیشتر از سایر مطالعات باشد (2010،Song). ارایه تصویر خوش بینانه و غلوآمیز از نتایج یک مطالعه در رسانه می تواند به انتظارات غیرواقعی از فواید احتمالی یک توسعه علمی جدید منجر شود (2004، Caulfield).

در مقالات بعدی روش های علمی کاهش آن ها مورد بحث قرار می گیرد.

خواندن مقالات زیر در کنار این مقاله به شما دانش پژوهان مدرسه کمی و کیفی آکادمی تحلیل آماری ایران توصیه می شود.

آیدا میر الماسی و محسن مرادی

 

آموزش ترسیم نمودار درختی در مطالعات فراتحلیل

محاسبه اندازه اثر d کوهن

مرور سیستماتیک

آشنایی تصویری با مرور سیستماتیک

 

از کپی کردن مطالب سایت یا کانال بدون ذکر منبع خودداری شود.

آدرس کانال تلگرام: https://telegram.me/analysisacademy