تكنيك دلفي

تكنيك دلفي

يكي از روش هاي كسب دانش گروهي مورد استفاده، تكنيك دلفي است  كه فرايندي است که داراي ساختار پيش بيني و كمك به تصميم گيري در طي راندهاي پيمايشي، جمع آوري اطلاعات و در نهايت، اجماع گروهي است  و  در حالي كه اكثر پيمايش ها سعي در پاسخ به سؤال چه هست؟ دارند، دلفي به سؤال چه مي تواند/ چه بايد باشد؟ پاسخ مي دهد. 

با توجه به اينكه امروزه تكنيك دلفي در تحقيقات آینده پژوهی به شدت مورد توجه و استفاده قرار می گیرد، اين مقاله، به تفصيل اين تكنيك را از نظر تاريخچه، تعريف، انواع، اهداف و كاربردها، شرايط كاربرد، اجزاي اصلي، فرايند، مزايا و محدوديت ها و پيشنهاداتي براي بكار گيري بهتر روش، شرح مي دهد.

تاريخچه دلفي

روش دلفي، از جمله روش‌هاي ذهني ـ شهودي حوزه‌ي آينده‌نگاري به شمار مي‌آيد. موسسه رند اين روش را در دهه‌ي 1950 در سانتامونيكا (ايالت كاليفرنيا) و در جريان پژوهش در عمليات توسعه داد. نام اين روش برگرفته از معبد اساطيري يونان است. وودنبرگ (1991) يادآور مي‌شود كه نام «دلفي» را نخستين بار يك استاديار فلسفه در دانشگاه يوسي‌ال‌اي به نام كاپلان به كار برد.

كاپلان اين عبارت را در جريان فعاليتي پژوهشي با همكاري موسسه رند در زمينه‌ي كاربرد پيش‌بيني‌هاي كارشناسي در تصميم‌گيري رايج ساخت. كاپلان و همكاران (1950) با اشاره به «اصل پيش‌گويي مكاشفه‌آميز» اين رويكرد را گونه‌اي از پيش‌بيني غير سفطه‌آميز مي‌نامند و آن را گزاره‌اي مي‌دانند كه «درستي» يا «نادرستي» آن روشن نيست. بر اين منوال، «دلفي» در روش آيند‌ه‌نگاري مدرن چيزي فراتر از يك نام است.

شكل‌گيري پرستشگاه دلفي [در اساطير يونان باستان] و پيش‌گويي‌هاي مكاشفه‌آميز آن ريشه در زمان‌هايي دورتر از تاريخ مكتوب دارد. باستان‌شناسان و تاريخ‌نگاران به ما كمك كرده‌اند تا اطلاعات گسترده‌اي در زمينه‌ي كاركردها و سودمندي پيش‌گويي‌ها به دست آوريم (پارك/ورمل 1956).

يوناني‌ها و ملت‌هاي ديگر طي هزار سال از تاريخ ثبت شده (خواه به عنوان افراد عادي و گاه به عنوان سفيران رسمي) براي رايزني با پيتيا، ايزد بانوي مستقر در پرستشگاه دلفي، به اين مكان مي‌آمدند. مردم سخنان اين ايزد بانو را بازتاب قوانين الهي مي‌دانستند. نقش پيتيا، بيان مقصود الهي در چارچوب‌هايي هنجاري براي شكل بخشيدن به رويدادهاي آينده بود؛ او در سخنان و پيش‌گويي‌هاي خود، اراده‌ي خدايان را به شيوه‌اي ساده بيان مي‌كرد و رويدادهاي آينده را نويد مي‌داد.  بدون ترديد، مشاوره‌ها در پرستشگاه دلفي رنگ و بويي ديني داشت و تنها بر گمانه‌زني‌هاي ادراكي درباره‌ي آينده و يا تلاش براي دستيابي عملي به راه‌هاي ميانبر كاميابي استوار نبود. (پارك/ورمل 1956).

1: درخت تبارشناسي دلفي

همان‌گونه كه يادآوري شد، تلاش آغازين در اين عرصه پس از سال 1948 در موسسه رند انجام گرفت. در آن زمان بود كه يافته‌هاي به دست آمده از پيمايش‌هاي كلان دلفي در حوزه‌ي غيرنظامي انتشار يافت (گوردون/هلمر، 1964). مدت كوتاهي پس از آن، ژاپني‌ها در كاربست و گسترش اين حوزه پيشرو شدند. ژاپن برنامه‌ي توسعه‌ي علم و فناوري خود را پس از كشورهاي غربي آغاز كرد، اما توانست در اين زمينه به موفقيت‌هاي گسترده‌اي دست يابد.

عوامل فراواني كاميابي ژاپن در اين عرصه را رقم زدند كه يكي از اين عوامل، انجام شمار زيادي از برنامه‌هاي آينده‌نگاري در واپسين سال‌هاي دهه‌ي 1960 بود. ژاپني‌ها براي اجراي برنامه‌هاي آينده‌نگاري خود از روش دلفي بهره گرفتند و به همين دليل «آژانس علم و فناوري» ژاپن در سال 1969 پژوهش گسترده‌اي را در زمينه‌ي آينده‌ي علم و فناوري آغاز كرد.

اگر چه نخستين مطالعات دلفي ژاپن به درستي نتوانست از نخستين شوك نفتي خبر دهد، حال‌‌ آن كه اين مطالعات درست پيش از شكل‌گيري اين بحران انجام گرفته بود و دستاوردهاي آن انتشار يافته بود، اما با اين حال، ژاپني‌ها اين مطالعات را هر پنج سال يك بار تكرار كردند. ژاپني‌ها در سال 1997، ششمين مطالعه‌ي دلفي خود را به انجام رساندند و يافته‌هاي هفتمين دور از اين مطالعه را در سال 2001 منتشر ساختند و اينك سرگرم انجام هشتمين مطالعه دلفي خود هستند. 

آلماني‌ها نیز شروع به فعالیت های آینده پژوهانه کردند؛ آن‌ها در اين مسير از آثار ايروين و مارتين (1984) و نيز تجربيات ژاپني‌ها بهره گرفتند و در چارچوب نخستين برنامه‌ي دلفي خود، با پنجمين دلفي ژاپن همكاري كردند (چولز/كواهارا، 1994).  فرانسه نيز همان رويكرد آلمان را پيشه كرد. در هيچ يك از اين كشورها كاربست فن دلفي به تنهايي سودمند تلقي نشد.

در هلند كسي به سراغ روش دلفي نرفت، اما در وجود آلمان دو رويكرد موازي در آينده‌نگاري گزارش شده است: برخي روش دلفي را به كار مي‌بستند و شمار ديگري نيز اين روش را به كار نبردند. همين حالت در فرانسه نيز حاكم بود. در فرانسه پيمايش دلفي و رويكرد فناوري‌هاي كليدي# به شكل همپا از سوي وزارت‌خانه‌ها و نهادهاي گوناگون كه گاه رقيب يكديگر نيز بودند، دنبال مي‌شد. هم‌چنين در چارچوب همكاري ميان نهادها و سازمان‌هاي ژاپني‌ و آلماني‌، روش‌شناسي مشتركي توسعه يافت كه از آن با نام «دلفي كوچك»# ياد مي‌شود.

تعريف دلفي

فقدان چارچوب نظري، كه به عنوان عمده ترين ضعف اين روش مطرح بوده، موجب گرديد تا برخي دلفي را فن و ديگران واژه هاي رويكرد ، پيمايش دلفي، مطالعه دلفي، رأي گيري دلفي ، دلفي مطالعه اجماع ، روش دلفي، را براي توصيف مطالعات دلفي صحيح تر بدانند  اين تنوع واژه، تعاريف متعددي از دلفي را به دنبال داشته است كه بعضي عبارتند از:

دلفي رويكرد يا روشي سيستماتيك در تحقيق براي استخراج نظرات از يك گروه متخصصان در مورد يك موضوع يا يك سؤال است  و يا رسيدن به اجماع گروهي از طريق يك سري از راندهاي پرسشنامه اي با حفظ گمنامي پاسخ دهندگان، و بازخورد نظرات به اعضاي پانل است ؛ درخواست قضاوت هاي حرفه اي از متخصص همگن و مستقل در مورد يك موضوع ويژه در سطح بزرگ جغرافيايي با استفاده از پرسشنامه ها است كه تا زمان دستيابي به اجماع نظرات مداوم تكرار مي شود  و روش مطالعه چند مرحله اي براي گردآوري نظرات در موارد ذهني بودن موضوع و استفاده از پاسخ هاي نوشتاري بجاي گرد هم آوردن يك گروه متخصص است، و هدف اجماع با امكان اظهار نظر آزادانه و تجديد نظر عقايد با تخمين هاي عددي به دست مي آيد.

انواع دلفي

با توجه به اهمیت و کاربردهای مختلف، انواع گوناگونی از دلفی قابل تمیز است. حتی برخی، گروه های کانونی   را نیز در زمره انواع دلفی تلقی می کنند یعنی بر این عقیده اند که میزگردها و جلسان طوفان فکری# نیز، به نوعی، دلفی به حساب می آید اما به نظر این نظریات با دلفی هم خوانی ندارد.

وودنبرگ انواع دلفی را به سه گروه تقسیم می کند

دلفی سنتی- این نوع دلفی که همان روش استفاده شده توسط ابداع گنندگان آن است دو کاربرد دارد: پیش بینی و برآورد شاخص های نا شناخته. از این روش برای تعیین توافق صاحب نظران درباره پیش رفت های آینده در زمینه علم و فن آوری نیز استفاده می شود.

دلفی سیاسی- این نوع دلفی در پی رسیدن به توافق نیست، بلکه در پی رسیدن به مهم ترین دیدگاه های مخالف در زمینه یک موضوع سیاسی روز است. هدف اصلی این نوع دلفی دست یابی به طیف مواضع و دیدگاه های موجود در اجتماع است.

دلفی تصمیم گیری:  این دلفی برای دست یابی به تصمیمات مشترک گروهی از افراد متفاوت در مورد مسئله خاص به کار می آید. معمولا موضوع تصمیم گیری پیچیده، چند بعدی و فرآیند ارتباط ساختاری یک گروه متخصص در حل صحیح و ریشه ای آن موثر است.

اشتروس و زیگلر (1975) نیز دلفی را به سه گونه می دانند

دلفی عددی : این نوع دلفی برآوردهای عددی تاریخ ها، مقادیر یا ارزش ها را استخراج می کند. برای مثال اینکه جمعیت جهان در سال 2100 چه قدر و چگونه است و یا در چه سالی انسان خواهد توانست به مریخ سفر کند، این نوع دلفی همانند طبقه بندی سنتی در دیدگاه وودنبرگ است.

دلفی سیاست گذاری:  این روش به صورت کلامی انجام می گیرد و برآورد عددی در ان مد نظر نیست. این روش تا حدودی مشابه دلفی سیاسی وودنبرگ است.

دلفی تاریخی: در این روش هدف آزمون نظام دار از دیدگاه های بزرگ گذشته است (به ویژه فیلسوفان سیاسی) و کاربرد دیدگاه ها . منطق دانان برای حل مشکلات جوامع امروزی است. در این روش نیز چندین پنل تشکیل می شود و از افراد صاحب نظر درباره دیدگاه آن فیلسوف دوت به عمل می آید و پرسش های در مورددیدگاه فیلسوفی مانند افلاطون در خصوص یک موضوع جدید مانند علل افزایش جرم و جنایت طرح می شود.

هر یک از انواع دلفی کاربردی خاص دارد. از روش دلفی سنتی یا عددی، بیش تر در زمینه های علم و تکنولوژی و پیش بینی یپش رفت های آینده استفاده می شود. دلفی سیاسی عمدتا در حوزه ترمیم وضعیت آتی حزب ها و دولت ها و تعیین دیدگاه ها سیاسی معرض و قدرتمند به ویژه شناسایی گروه های فشار به کار می رود. دلفی تصمیم گیری بیشتر در زمینه مسائل روز و توسط رسانه های گروهی برای تاثیرگزاری کارایی داردو در نهایت دلفی تاریخی در زمینه هایی مانند تاریخ سیاسی، فلسفه آموزش و پرورش کاربرد فراوان دارد.

اهداف دلفی

همان طور که آمد، این روش ابزاری است برای تحقق هدف های زیر:

الف: هدف های عام:

استخراج استنتاج و تجمع دانسته های آکادمیک و اجرایی، و تحلیل آن، آن  چنان که راهنمای عمل برای مجریان گردد و امکان حراست از آن در حوزه های آکادمیک فراهم آید.

ب: هدف های خاص:

شناخت نظرات و عقاید کارشناسان در هر رشته از دانش بشری

شناخت تحرک اندیشه و جا به جایی آن با توجه به برخورد اندیشه ها و  دلایل

شناخت محورها با خطوط اصلی هر مبحث

تعیین اولویت ها با توجه به توزیع چندگانه محورهای مورد بحث 6)

موهاپاترا، بورا و ساهو پیشنهاد می کنند: ( یک دلفی کیفی، باید معطوف به 4 طبقه موضوعی وسیع باشد:

•     موضوعات هنجاری
•     موضوعات روایتی
•     موضوعات پیش بینی
•         پیش بینی رخداد رویدادهای جدید
•         پیش بینی مسائل ارزشی و روند تحول شاخص های اصلی
•     مسائل پیشنهادی یا توصیه ای مانند:
•         ایجاد مدل های کلی و گسترش آن
•         تعبیه سیاست های جدید.

اهداف و كاربردهاي دلفي

هدف اصلي دلفي، پيش بيني آينده بود  اما در زمينه هاي تصميم گيري و افزايش اثربخشي آن، قضاوت، تسهيل حل مسأله، نيازسنجي، هدف گذاري، كمك به برنامه ريزي، تعيين اولويت، پيش بيني آينده، خلاقيت، سازمان دهي ارتباطات گروهي، جمع آوري گروهي اطلاعات، آموزش گروه پاسخ دهنده، تعيين سياست ها، تخصصيص منابع و اجماع يا توافق گروهي نيز به كار مي رود همچنين به عنوان روش تحقيق : تحقيق كمي در مطالعات توصيفي، روش تحقيق كيفي و تلفيقي ذكر شده است  در منابع به مصاحبه دلفي به عنوان نوعي مصاحبه اتنوگرافيك نيز اشاره شده است. 

شرايط كاربرد دلفي

مهم ترين شرايط مورد نياز براي كاربرد دلفي: نياز به قضاوت متخصصان و نظرات گروه وسيع، توافق گروهي در دستيابي به نتايج، وجود مشكل پيچيده، بزرگ و بين رشته اي و عدم توافق يا ناكامل بودن دانش، در دسترس بودن متخصصين با تجربه و متخصص، از نظر جغرافيايي پراكنده، لزوم گمنامي در جمع آوري داده ها، عدم محدوديت زماني و عدم وجود روش هزينه اثربخش ديگري است 

اجزاي اصلي دلفي

اجزاي اصلي دلفي شامل تكرار يا بازگويي پرسشنامه، متخصصين، بازخورد كنترل شده، گمنامي، آناليز نتايج، اجماع، زمان و تيم هماهنگ كننده است  كه در زير هر يك به اختصار شرح داده مي شود:

بازگويي يا تكرار

منظور تكرار يكسري راندها به صورت فرايندي، سيستماتيك و نوشتاري به وسيله پرسشنامه و با هدف روشن تا اجماع نظرات است كه متخصصين حداقل دو بار در مورد سؤال مشابه نظر داده  و با دريافت اطلاعات از سايرين، امكان تجديد نظردر پاسخ هاي خود را دارند كه باعث توسعه كار گروهي بدون آگاهي از وجود سايرين مي شود  و در اصل، از تأثير منفي نفوذ شخصيت و وضعيت شركت كنندگان در پاسخ هاي سايرين اجتناب مي گردد. 

از نظر تعداد راندها، مقالات 2 تا 10 راند را گزارش داده اند اما دلفي كلاسيك در برگيرنده چهار راند بوده كه محققين معمولاً براي دستيابي به اهداف تحقيق خود، آن را به دو تا سه راند كوتاه مي نمايند  در هر صورت، تصميم گيري در مورد تعداد راندها تا حد زيادي عملي يا تجربي بوده و بستگي به زمان در دسترس و نوع سؤال آغازين دارد (گرچه با افزايش راندها، صحت افزايش يافته اما اغلب بعد از سه راند، خستگي ايجاد مي كند و معمولاً نتايج جديد و مفيدي به دست نمي آيد همچنين شيوه تكرار در طي راندها نوشتاري و بطور معمول مداد و كاغذي، از طريق پست معمولي و يا پست الكترونيك و دورنگار است 

متخصصين

شركت كنندگان دلفي متخصصين يا خبرگان يا پانليست ها مي باشند . آنها به چهار خصوصيت: دانش و تجربه در موضوع، تمايل، زمان كافي براي شركت و مهارت هاي ارتباطي مؤثر نياز دارند (13،7و 36) و پارامترهاي كليدي مطالعه نيز صلاحيت پانليست ها، اندازه پانل و روش انتخاب آنها است. 

صلاحيت پانليست ها

شناسايي متخصصين، نكته مهمي در دلفي بوده چنان كه دستيابي به اهداف، وابسته به انتخاب دقيق شركت كنندگان است.  دلفي تمركز بر استخراج نظرات از متخصصين در زمان كوتاه داشته و نتايج وابسته به تخصص افراد در دانش مورد نظر، كيفيت و صحت پاسخ ها، و همكاري و درگيري مداوم آنها در دوره مطالعه است .  به عبارتي، موفقيت دلفي در رابطه با انتخاب نمونه ها است .

متخصص دلفي بايد دانش كافي در زمينه موضوع مورد نظر داشته باشد، در بحث درگير و بر نتايج فرايند تأثير بگذارد، با اين وجود، افراد غير متخصصص و علاقمند نيز شامل مي شوندپاسخ دهنده ها بايد نسبتاً بي طرف، و اطلاعات كسب شده منعكس كننده دانش و درك آنها باشد.  علاوه بر توانايي، علاقه و تعهد شركت كنندگان به موضوع، درگيرشدن مداوم در كليه راندها نيز مورد نيازاست هرچند كه دلفي با فراهم سازي بحث در محدوده محترمانه و ارائه نظرات متفاوت اعضا به هم موجب علاقمندي و درگيري خواهد شد .

تعداد متخصصين

هيچ قانون قوي و صريحي در مورد نحوه انتخاب و تعداد متخصصين وجود ندارد و تعداد آنها وابسته به فاكتورهاي: هموژن يا هتروژن بودن نمونه، هدف دلفي يا وسعت مشكل، كيفيت تصميم، توانايي تيم تحقيق در اداره مطالعه، اعتبار داخلي و خارجي، زمان جمع آوري داده  ها و منابع در دسترس، دامنه مسأله و پذيرش پاسخ است  تعداد شركت كنندگان معمولاً كمتر از 50 نفر و اكثراً 15 تا 20 نفر بوده است .

هرچند در مقالات تعداد 10 تا بيشتر از 2000 نفر گزارش را نيز گزارش نموده اند  اما در گروه هاي هموژن معمولاً 15 -10 نفر كافي است . در دلفي معمولا از نمونه هاي همگن براي به دست آوردن طيف گسترده نظرات، پاسخ هاي با كيفيت و راه حل هاي قابل پذيرش استفاده مي شود. اين نمونه گيري موجب افزايش حجم نمونه، مشكلات جمع آوري داده ها و در نهايت، پيچيدگي رسيدن به اجماع، اجراي آناليز و بازبيني نتايج مي شود، هرچند كه با حجم نمونه بزرگتر تعداد قضاو ت ها افزايش و تركيب آنها اعتماد را افزايش مي دهد. 

بعضي محققين متذكر مي شوند معمولا 30 نفر براي ارائه اطلاعات كافي است و با افزايش آنها پاسخ ها تكراري شده و اطلاعات جديدي اضافه نمي شود ، اما بعضي ديگر مي نويسند شواهد تجربي كمي در مورد اثر تعداد شركت كنندگان بر اعتبار و اعتماد فرايند اجماع در دسترس است.  در شناسايي و انتخاب متخصصين از روش هاي ، مختلف از قبيل فرايند نامگذاري، قضاوت و تصميم گيري مديريت اصلي پروژه، موقعيت سازماني افراد و مرور نويسندگان مقالات استفاده مي شود كه دو مورد اخير نامناسب هستند. 

نمونه گيري

در اكثريت موارد، نمونه گيري مبتني بر هدف استفاده شده ، اما در صورت عدم شناسايي متخصصين، نمونه گيري گلوله برفي نيز بكار مي رود . اگر متخصصين شناخته شده و زياد باشند، از نمونه گيري تصادفي استفاده مي گردد بعضي مقالات، دلفي را از نظر عدم نمونه گيري تصادفي نقد نموده، اما نماينده بودن نمونه ها اهميت نداشته، بلكه كيفيت پانليست ها مهم تر از تعدادآنها است.

پرسشنامه

دلفي يكسري از راندهاي پيمايشي يا پرسشنامه اي بوده كه با پرسشنامه اوليه، پرسشنامه راندهاي بعدي را نيز شكل مي دهد  و بايد در مرحله طراحي تحقيق در مورد آن تصميم گرفته شود.  در مورد سؤال اوليه پيوستاري از سؤالات متمركز تا وسيع (معمولاً وسيع و بازپاسخ) بكار رفته است. اما در مواردي كه راهنمايي شركت كنندگان نسبت به موضوع خاص هدف باشد سؤالات متمركز و داراي ساختار استفاده مي گردد.