مدل چیست؟

مدل چیست؟

مدل، از ریشه لاتینی Modus به‌معنای اندازه گرفته شده است. مدل همچنین به ما کمک می‌کند که به متن و درون پدیده‌هایی که نمی‌توانیم مستقیما آن‌ها را ببینیم هدایت شویم.مدل جزئی کوچک یا بازسازی کوچکی از یک شیء بزرگ است که از لحاظ کارکرد با شیء واقعی یکسان است (گرجی،1388، ص 33). مدل رابطه بین طرح نظری(تئوری)وکار جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات می باشد.در علوم اجتماعی مدلها شامل نشانه ها و علائم هستند یعنی خصوصیات بعضی از پدیده های تجربی (شامل اجزا و ارتباط آنها) به طور منطقی از طریق مفاهیم مرتبط با یکدیگربیان می شود.بنابراین مدل منعکس کننده واقعیت است و جنبه های معینی از دنیای واقعی را که با مساله تحت بررسی ارتباط دارند مجسم می سازد.روابط عمده را در میان جنبه های مزبور روشن میکند وسرانجام امکان آزمایش تجربی تئوری را با توجه به ماهیت این روابط فراهم  می کند.بعد از آزمایش مدل درک بهتری از بعضی از قسمتهای دنیا ی واقعی حاصل می شود.به طور خلاصه باید گفت  که مدل دستگاهی است متشکل از مفاهیم،فرضیه ها و شاخصها که کار انتخاب  و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز برای آزمون فرضیه ها را تسهیل می کند(ایران نژاد،1377،ص 50) 

 

تعاریفی ازمدل

مدل، از ریشه لاتینی Modus به‌معنای اندازه گرفته شده است. مدل همچنین به ما کمک می‌کند که به متن و درون پدیده‌هایی که نمی‌توانیم مستقیما آن‌ها را ببینیم هدایت شویم.مدل جزئی کوچک یا بازسازی کوچکی از یک شیء بزرگ است که از لحاظ کارکرد با شیء واقعی یکسان است (گرجی،1388، ص 33). مدل رابطه بین طرح نظری(تئوری)وکار جمع آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات می باشد.در علوم اجتماعی مدلها شامل نشانه ها و علائم هستند یعنی خصوصیات بعضی از پدیده های تجربی (شامل اجزا و ارتباط آنها) به طور منطقی از طریق مفاهیم مرتبط با یکدیگربیان می شود.بنابراین مدل منعکس کننده واقعیت است و جنبه های معینی از دنیای واقعی را که با مساله تحت بررسی ارتباط دارند مجسم می سازد.روابط عمده را در میان جنبه های مزبور روشن میکند وسرانجام امکان آزمایش تجربی تئوری را با توجه به ماهیت این روابط فراهم  می کند.بعد از آزمایش مدل درک بهتری از بعضی از قسمتهای دنیا ی واقعی حاصل می شود.به طور خلاصه باید گفت  که مدل دستگاهی است متشکل از مفاهیم،فرضیه ها و شاخصها که کار انتخاب  و جمع آوری اطلاعات مورد نیاز برای آزمون فرضیه ها را تسهیل می کند(ایران نژاد،1377،ص 50)

مدل به مجموعه‌ای مادی، ریاضی یا منطقی اطلاق می‌شود، که ساخت‌های اساسی یک واقعیت را می‌رساند و در سطح خود، قادر به تبیین آن و ارائه کارکردهایش است. (ساروخانی،1370،ص458) مدل مطلوب مدلی است که آیینه تمام نمای اجزای اصلی و عمده پدیده موردنظرباشد،اگرچه درست همانندواقعیت مفصل وپیچیده نیست ولی با نشان دادن روابط اصلی اجزاء وآثارآنها وسیله ای ساده و مناسب دراختیارتحلیلگر می باشد.پس باید درنظر داشت که قیاس درمدل تنهاحاکی ازوجودبرخی شباهتهاست نه همسانی درهمه خصایص وخواص ومدل فقط فرضیه خاصی را مطرح می کند که باید به محک آزمون زده شودو همه فرضیه های ممکن را دربر نمی گیرد.مدلها مخلصی ازواقعیات و روابط اصلی بین اجزای پدیده هامی باشند و نمایی کلی از واقعیت را نشان می دهند.(الوانی،1379،ص 54)

یک مدل ، نمایشی از واقعیت ها است . سیستم ها به دلیل تعامل درونی اجزا با یکدیگر و برونی آن ها با محیط ، پیوسته رفتارهای مختلف و گاه پیچیده ای دارند . این گوناگونی و پیچیدگی رفتارها ؛ محققان را بر آن  می دارد که برای درک و تشریح یا پیش بینی رفتار یک سیستم ، بر اساس متغیرها و پارامتر های مورد نظر ، از آن مدلی بسازند و با به کارگیری و انجام تغییراتی در  آن ، نتایج را بررسی کنند .برای مثال ، طراحان هواپیما ، مدل های مختلفی از یک هواپیما را می سازند تا بتوانند صورت های مختلف بال ها،استحکام،جریان هوا دراطراف هواپیما ونظایرآن راآزمایش کنند.

مدل،جزءکوچک بازسازی ‌شده ا‌ی ازیک شیء یا پدیده‌ی بزرگ است؛که ازلحاظ کارکردباآن شیء یا پدیده واقعی، یکسان است.بدین ترتیب درشرایطی که امکان دسترسی به تمام جزئیات اموروروابط پدیده‌ها،مشکل،پرهزینه ووقت‌گیراست،مدل،آنها راسهل وآسان می‌کندوبا برخورداری ازامکان تجزیه و تحلیل، پیش‌بینی نتایج راممکن می‌نماید(رزاقی ،1381،ص 184)

گی‌روشه معتقد است که توسل به مدل در همه علوم یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است؛ چرا‌که اکثر فلاسفه، اندیشمندان و محققان، که درباره ی زندگی اجتماعی انسان به بحث پرداخته‌اند، همواره به مشابهت‌ها یا بعضی تصاویر، توسل جسته‌اند؛ تا بتوانند جامعه را نزد خود معرفی کنند.به دلیل اینکه واقعیت اجتماعی، امری غامض، چندگانه و فرّار است؛ به‌حدّی که ذهن انسان، توانایی درک کامل این واقعیت، در کلیت و پویایی آن‌را ندارد.پس برای آنکه بتوان از این واقعیت پیچیده، سخن گفت و آن‌را به اجزا و عناصر متشکّله‌اش تجزیه کرد، قیاس صورت می‌گیرد؛ این قیاس، میان جامعه پیچیده با اشیا و موجودات ساده و شناخته‌شده‌تر انجام می‌گیرد؛که اصطلاحاً آن‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ها الگواطلاق می‌شوند(توسلی ، 1369، ص 143 )

مدل برای نظریه مانند اسکلت بندی است.یک مدل کارساز باید بتواند به پیش بینی  وقایع کمک کند واین نماد پیشگویی کننده ی مدل متضمن سه خاصیت؛دقت زیاد،غنای ترکیبی،و حدِ بالایی از مناسبت یا قدرت سازمان دهندگی است.( فرهنگی، صفرزاده ،1385- ص 69 )

 

نتایج (فواید) مدل سازی

1- دید روشن و شفاف نسبت به سیستم می دهد.باعث می شود که پیچیدگی ها و زوایای تاریک سیستم از بین برود.

2-  معماری و چارچوب سیستم مشخص می شود. باعث می شود که بتوان زمان و نیروی انسانی مورد نیاز برای پروژه را تخمین زد.

3- ریسک را می توان مدیریت کرد. با بررسی موارد 1 و 2 می توان ریسک های سیستم را شناسایی و مدیریت کرد. تعریف ریسک : هر چیزی که از نظر زمان و بودجه پروژه را دچار مشکل کند ریسک می گویند. معروفترین ریسک Problem Behind Problem  است. این ریسک زمانی است که شما نیاز کاربر را(به هر دلیلی) اشتباه در نظر گیرید.

4- مستند سازی و رسیدن به قابلیت استفاده مجدد (Reuse) .

مدل سازی شما را وادار می کند که مستند سازی کنید. و تمامی این نتایج برای رسیدن به Reuse است. یعنی از دوباره کاری جلوگیری می کند.

اصول مدل سازی

اصل اول : مدل باید بهینه باشد

اگر مدل بهینه نباشد تیم به بیراهه می رود. مطلب دیگر اینکه مدل سازی کاری گروهی است. یعنی افرادی با تخصصهای مختلف باید در مدلسازی همکاری کنند. زیرا هر کس از نظر تخصص خودش به مدل نگاه می کند. مثلا طراح با یک دید و مدیر بانک های اطلاعاتی با دید دیگر و … به مدل نگاه می کنند و این باعث می شود که مدل به سمت بهینه شدن حرکت کند.

اصل دوم : مدل را از زوایای مختلف مشاهده کنید.

نگاه کردن به مدل از زوایای مختلف پاسخ به دو پرسش  است . What, How

What: چه کاری باید انجام گیرد؟

How: چگونه باید انجام داد؟

مدل به شما این امکان را می دهد تا از الگو و ساختارهای مشابه که قبلا ساخته شده اند، برای: درک بهتر از شناخت نیاز ، درک بهتر از راهبردها ، درک بهتر از چگونگی !رفع نیازها استفاده نمود. همچنین دارای مزیت های ذیل خواهد بود:  استفاده از تجارب دیگران. عدم برخورد با مشکلات پیش بینی نشده . حفظ سرمایه و زمان. جلوگیری از سعی و خطاهای کورکورانه. یافتن ایده های جدیدی که در بوته آزمایش موفق بوده اند.

ارزیابی مدل

با توجه به کارکردهای مدل می‌توان پایه‌ای برای ارزیابی آن‌ها ایجاد نمود.بدین ترتیب با سؤالات زیر می‌توان یک مدل را ارزیابی نمود :

1)مدل تا چه اندازه واقعی است؟ تا چه اندازه می‌توانیم به آن به‌عنوان نمایشی ازواقعیت تکیه کنیم.

2) مدل تا چه اندازه سودمند یا اکتشافی است؟ چقدر در کشف روابط واقعیت‌ها یا روش‌های جدید مفید است؟

3)سادگی و اقتصاد ابزارها و صرفه‌جویی مدل چقدر است؟( سورین ، 1380 ، صص 66-67 )

انواع مدل و ویژگی های آنها

1- مدلهای کلامی(verbal models)

1-1- مدلهای تشریحی (descnptive)

1-2- مدلهای قیاسی  (analogue)

1-3-  مدلهای علت و معلولی(Causal models)

2- مدلهای ترسیمی(schematic models)

3- مدلهای تجسمی(iconic models)

4- مدلهای ریاضی(mathematical models)

هریک از این مدلهابه گونه ای روابط وآثاراجزای مختلف پدیده ها را نشان می دهندودرموارد مختلف کاربرد دارند.ترکیب مدلهای مذکور نیزدراغلب مواردمی تواند وسیله  مؤثرتری باشد.(الوانی،1379،ص 53)

 

انواع مدل

مدلهای فیزیکی: شبیه سازی فیزیکی  است  معمولا مدل ها در مقیاس های کوچکتر و محدودتر ساخته می شوند.مانند ماکت هواپیما ماکت پالایشگاهها  ماکت ساختمان ها.

مدلهای ذهنی: مدل هایی از مسایل واقعی که در ذهن ما شکل می گیرند که تصمیم گیری های ما بر اساس آنهاست. این مدل ها خیلی شفاف نیستند. بروگمن (2003) مدل ذهنی را به عنوان یک، مدل کاری نظام مند که افراد در ذهن خود برای تسهیل تعامل می‌سازند، توصیف می‌کند.

مدلهای زبانی : توصیف، تشریح و تفهیم مساله ای با استفاده از بیان است . تعریف یک حادثه و ایجاد یک فضای مشابهی در ذهن شنونده مانند شرح وقایع شبیه خوانی

مدلهای شماتیک: مانند نقشه ها و کروکی ها،چراغ های اخطار اتومبیل.

مدلهای گرافیکی :جایگزین کردن تصویر به جای واقعیت .مدلهایی که رابطه بین متغیرها و پارامترها را در قالب تصویر به نمایش می گذارد مانندعکس ها ، نقاشی ها (حافظ نیا،1387، ص 16 )

مدل های ریاضی: بیان مسایل واقعی با ریاضیات. معمولا مدل های ریاضی برای حل مسایل دنیای واقعی ساخته می شوند. گاهی از این مدل ها برای بررسی و بیان شباهت ها و تفاوت پدیده ها و دسته بندی آنها استفاده می شود.برای ساختن مدل های ریاضی مجبور به ساده سازی شرایط واقعی هستیم.

مدلهای پنداشتی (مفهومی )  : به ساخت ایده های عمومی (مفاهیم) و فرضیاتی که روابط بین آنها را مشخص می کند می پردازند. یک مدل پنداشتی یک سری از مفاهیم مرتبط با هم است که بطور سمبولیک بیانگر تصویر ذهنی از یک پدیده می باشد.

مدلهای کاربردی: نظیرطرحهای تیپ،الگوهای برنامه ریزی ورفتاری(حافظ نیا،1387،ص17 )

 

نوع دیگری از تقسیم بندی مدل

مدل یک بعدی: به شکل بیانات کلامی یا اعتقادات فلسفی در باره پدیده ها هستند .بسیار انتزاعی، غیر قابل مشاهده و فقط بصورت ذهنی می توانند دستکاری شوند.

مدل دو بعدی: شامل رسم ها ، دیاگرام ها ، عکس ها یا گراف ها هستند.

مدل سه بعدی: مدل های فیزیکی هستند. با دقت میتوانند بررسی و دستکاری شوند مثل اسباب بازی ها یا مدل های آناتومیکی

مدلهای خط مشی گذاری:

الف – مدلهای اقتضایی خط مشی گذاری

1- مدل اقماری

2- مدل بررسی تلفیقی

3- مدل چندبعدی

4- مدل جریانها – دریچه ها

ب- مدلهای فرایندسازمانی خط مشی گذاری

1- مدل گردونه ای

2- مدل جدید سازمانی

ج- مدل فرایندعقلایی خط مشی گذاری

1- مدل تصمیم گیری مقطعی

2- مدل رضایتبخش

3- مدل اکتشافی – ابداعی

 

روش ساختن مدل تحلیلی

 

نحوه ساختن مدل در یک پژوهش به این نحو است که:

در مرحله اول باید پرسش اصلی تحقیق خود را بررسی کنیم و در مرحله بعد با توجه به سوال تحقیق فرضیه‌هایی را تدوین کرد و در نظر گرفت. اگر تحقیق ما تحقیق اکتشافی است و متون زیادی در رابطه با تحقیقمان خوانده شده است بهتر است آن متون تجزیه و تحلیل شوند. اگر متون خوانده شده به دقت با یکدیگر مقابله داده شوند و اگر مصاحبه‌ها و مشاهدات اکتشافی به طرز صحیحی استخراج شوند در این صورت با بررسی آن‌ها به مفاهیم کلیدی و فرضیه‌های اصلی و روابطی که مناسب است یا جالب است که میانشان برقرار کرد، تدریجا از درون توده اطلاعات به‌دست آمده سر برون خواهد کرد. در حقیقت، مدل تحلیلی در طول مرحله مطالعات اکتشافی شکل می‌گیرد.

برای ساختن مدل تحلیلی نهایتا محقق می‌تواند به دو صورت و شیوه متفاوت عمل کند که میان این دو روش جدائی صریحی وجود ندارد:

روش اول: روش فرضی-استقرایی؛ در این روش محقق ابتدا از تدوین فرضیه‌ها شروع می‌کند و در مرتبه بعدی به مفاهیم می‌پردازد. در اینجا ساختن مدل تحقیق، از مشاهده شروع می‌شود. شاخص ما سرشتی تجربی دارد. بر مبنای این شاخص می‌توانیم مفاهیم و فرضیه‌های تازه‌ای را تدوین کنیم و بر مبنای آن‌ها مدل تحقیق را بسازیم و در نهایت آن را با داده‌های واقعی آزمایش می‌کنیم.

روش دوم: روش فرضی-قیاسی؛ در این روش یک اصل موضوع یا یک مفهوم کلی که به‌عنوان پیش‌فرض تفسیر پدیده موضوع تحقیق انتخاب شده است، را برای ساختن مدل تحقیقمان مبنا قرار می‌دهیم. و سپس با استفاده از استدلال منطقی، فرضیه‌ها و مفاهیم و شاخص‌ها را به‌دست می‌آوریم و آن‌ها را با داده‌های حاصل از مشاهده تطبیق خواهیم داد.

 

استفاده از مدل

برخی از محققان مخالف استفاده از مدل‌ها هستند و مدل را فقط یک نوع دست‌آویز فکری و کمک روانی در راه تشکیل نظریه‌ها به‌شمار می‌آورند. یکی از این نظریه‌پردازها دوئم بود. موریس دوئم (Pierre Maurice Marie Duhem: 1861-1916) با قاطعیت می‌گفت که مدل‌ها را باید با احتیاط به‌کار برد و هرچه زودتر باید کنارشان گذاشت. به گفته وی نظریه ایده‌آل نظریه‌ای است که از هیچ مدلی پیروی نکند.

 

البته کسانی هم هستند که جزء طرفداران سرسخت مدل هستند. ماکس بلک (Max Black: 1909-1988) می‌گوید مدل‌ها از زبانی استفاده می‌کنند که روشن است و همچنین مدل‌ها غالبا گسترش‌پذیر هستند و کم‌کم گسترش بیشتر پیدا می‌کنند. تولمین می‌نویسد: «فی‌الواقع این فضیلت عمده‌ای برای یک مدل خوب است که پرسش‌های بیشتری را پیش بیاورد و ما را از حدّ پدیده‌ای که سرآغاز پزوهشمان بود فراتر ببرد و ما را وسوسه کند که فرضیه‌هایی تدوین کنیم که از حسن اتفاق از محک آزمایش موفق بیرون آیند.»

 

کارکردهای مدل

برای مدل چهار کارکرد در نظر گرفته‌اند:

1. سازماندهی؛ به‌معنای توانایی مدل در تنظیم و مرتبط ساختن داده‌ها و نشان دادن شباهت‌های میان داده‌ها است.

2. اکتشافی؛ مدل‌ها ابزارهای اکتشافی می‌باشند که احتمالا به کشف واقعیت‌ها و روش‌های ناشناخته منجر می‌شوند.

3. پیش‌بینی کنندگی؛ یک مدل می‌تواند پیش‌بینی کند که چه پدیده‌های رخ خواهد داد. این پیش‌بینی‌ها در محدوده ساده بله یا خیر و تا پیش‌بینی‌های کمّی مثل چه هنگام و چه اندازه هستند.

4. سنجشی؛ داده‌هایی که توسط یک مدل به‌دست می‌آید می‌تواند مقیاسی برای سنجش یک پدیده باشد.

 

ارزیابی یک مدل

برای ارزیابی یک مدل باید به موارد زیر توجه کرد:

الف) یک مدل تا چه اندازه کلی است؟

ب) مدل تا چه اندازه سودمند است و چقدر در کشف روابط واقعیت‌ها یا روش‌های جدید مفید است؟

ج) پیش‌بینی‌هایی که یک مدل به عمل می‌آورد چقدر دارای اهمیت است؟

د) اندازه‌گیری‌هایی را که می‌توان با این مدل توسعه داد چقدر صحیح و درست است؟

 

رابطه نظریه و مدل

مفاهیم تئوری و مدل بسیار به هم نزدیک هستند بین این دو مفهوم پیوند نزدیکی وجود دارد. بنابراین لازم است که در اینجا به تمایز این دو مفهوم و اختلافات میان این دو مفهوم بپردازیم

الف) در هر تئوری دست‌کم به‌طور ضمنی یک مدل وجود دارد.

ب) تئوری، تشکیل یافته از روابطی است که از مدل استنتاج گردیده‌اند.

ج) مدل مکانیسمی است که به کمک آن در می‌یابیم چگونه و بر اساس کدام تسلسل و توالی منطقی، اجزای مختلف تشکیل دهنده یک تئوری باهم در ارتباطند. ولی یک تئوری در پی کشف علت یک پدیده و رویداد است و اینکه چرا یک پدیده اتفاق افتاده است.

منابع

– الوانی،مهدی،"تصمیم گیری وتعیین خط مشی دولتی"،سازمان مطالعه وتدوین کتب علوم   انسانی سمت(1379)

– ایران نژادپاریزی،مهدی،"روش های تحقیق درعلوم اجتماعی"، تهران: نشر مدران،(1382)

–  حافظ نیا، محمد،" مقدمه ای بر روش تحقیق در علوم انسانی"انتشارات سمت ،(1387)

– رزاقی، افشین، " نظریه‌های ارتباطات اجتماعی"، تهران، پیکان ، ( 1381 )

– سورین، ورنر؛ تانکارد، جیمز ،  "نظریه‌های ارتباطات"، مترجم : علیرضا دهقان، تهران، انتشارات دانشگاه تهران،( 1380 )

فرهنگی،علی اکبر . صفرزاده،حسین "روشهای تحقیق در علوم انسانی با نگرشی بر پایا ن نامه نویسی"تهران انتشارات،(1385)

– گرجی،ابراهیم وبرخورداری،سجاد؛ "مبانی روش تحقیق درعلوم اجتماعی"،تهران،ثالث،(1388)