متغیرهای پنهان انعکاسی و ترکیبی

متغیرهای پنهان که غالباً در علوم اجتماعی نمایانگر سازه ها  Construct هستند به دو صورت می توانند طراحی شوند: انعکاسی  (Reflective) یا ترکیبی ( Formative) . نشانگرهای )سوالات( متغیرهای انعکاسی شبیه به هم و قابل معاوضه هستند و رابطه ی قوی بین آنها برقرار است .بنابراین اگر یکی از نشانگرها را حذف کنیم معنی متغیر پنهان تغییر نمی کند. در متغیرهای پنهان انعکاسی جهت علیت  Causality  از متغیر پنهان به سمت نشانگرهاست. به عبارت دیگر متغیر  پنهان علت و نشانگر ها معلول هستند.در مقابل نشانگرهای متغیرهای پنهان ترکیبی جنبه های مختلف یک سازه(Construct) را اندازه گیری می کنند و قابل معاوضه نیستند و با حذف حتی یکی از نشانگر ها،معنیِ متغیر پنهان ناقص شده و به نوعی تغییر خواهد کرد. در متغیرهای پنهان ترکیبی فرضی مبنی بر رابطه ی مثبتِ قوی بین نشانگرها وجود ندارد و هر نشانگر یا به عبارتی سوال به بعد جداگانه ای از سازه ی مورد نظر اشاره می کند. در این حالت مسیر علیت هم از نشانگرها به متغیر پنهان است و این نشانگرها هستند که متغیر پنهان را فرم و شکل می دهند.

در شکل 1 رضایتمندی خوانندگان از این کتاب به صورت انعکاسی اندازه گیری شده است و همانطور که می بینید انتظار می رود رابطه ی مثبت قوی بین نشانگر های متغیر پنهان وجود داشته باشد. به این معنی که اگر شما از مطالعه ی این کتاب لذت ببرید (نشانگر اول) دوست دارید باز هم این کتاب را مطالعه کنید (نشانگر دوم) و احتمالاً خواندن این کتاب را به دوستانتان هم توصیه می کنید (نشانگر سوم). ضمناً با حذف یکی از نشانگر ها معنی متغیر پنهان تغییر نخواهد کرد. به عنوان مثال رضایتمندی می تواند به تنهایی با استفاده از دو سوال از سه سوال طراحی شده اندازه گیری شود. در واقع هر سوال به تنهایی رضایتمندی شما از این کتاب را تا حدی اندازه گیری می کند. از طرف دیگر همانطور که در شکل می بینید علّیت از رضایتمندی به سمت نشانگرهاست. به این دلیل که اگر شما از مطالعه ی این کتاب رضایت داشته باشید از آن لذت می برید و احتمالاً دوباره آنرا مطالعه کرده و به دوستانتان معرفی می کنید. برای روشن تر شدن مطلب عکس این حالت را در نظر بگیرید. آیا چون این کتاب را به دوستانتان توصیه خواهید کرد از این کتاب رضایت دارید؟! خیر! پس علّیت از متغیر پنهان به نشانگرها جریان دارد ؛به جهت فلش ها از متغیر پنهان به نشانگرها توجه کنید

در مدل ترکیبی )شکل 2) همانطور که در شکل می بینید رضایتمندی توسط جنبه های مختلف آن اندازه گیری شده است. فونت کتاب، صفحه بندی و قیمت فروش جنبه های مختلفی هستند که اگر خاطر شما را فراهم کنند در مجموع شما از این کتاب رضایت خواهید داشت. بنابراین نشانگرها قابل معاوضه نیستند و با حذف یک نشکانگر معنی متغیر پنهان ناقص خواهد بود. برای مثال با حذف سوال "فونت این کتاب مناسب است" و تنها با در نظر گرفتن صفحه بندی و قیمت پشت جلد نمی توان رضایتمندی نسبت به کتاب را به طور کامل ارزیابی کرد. ضمناً نمی توان ادعا کرد که لزوماً رابطه ی مثبت قوی بین نشانگر ها برقرار است. برای مثال ممکن است شما از فونت کتاب خشنود و راضی باشید ولی صفحه بندی باب میل شما نباشد. یا امکان دارد صفحه بندی از نظر شما مناسب باشد ولی قیمت فروش کتاب از نظر شما منصفانه نباشد. در آخر اینکه علیت از نشانگرها به متغیر پنهان در جریان است.اگر شما فونت کتاب، صفحه بندی و قیمت را بپسندید در مجموع از این کتاب راضی هستید . به عبارت دیگر میزان رضایتمندی شما از این کتاب موجب تغییر فونت کتاب، صفحه بندی یا قیمت کتاب نمی شود )فلشها از نشانگرها به متغیر پنهان کشیده شده اند(.تحلیل این مدلها به تفضیل در دوره های آکادمی تحلیل آماری ایران آموزش داده می شوند.